Tandemtochten, tandemdagen - de rage van 1936

Wie op delpher.nl naar trefwoorden als "tandem" of "tandemtocht" zoekt en daarbij de paardensport en de wielrennerij buiten beschouwing laat, zal tot en met 1935 maar een paar hits per jaar vinden, terwijl het aantal in 1936 ineens meer dan vertienvoudigt. Ook in 1937 is nog veel te vinden, daarna ebt het weg en gaat het bij de hits niet zelden om advertenties van mensen die hun tandem verkopen of om rijwielhandelaren die een tandem te huur hebben.

     De reden voor de relatief grote aandacht voor tandems in 1936 en 1937 in de pers zijn vooral de tandemdagen die toen georganiseerd werden. Doetinchem had op zondag 2 augustus 1936 de primeur. De plaatselijke wielerclub "De Zwaluwen" organiseerde toen een sterrit en propagandatocht voor tandems in het kader van de folklore- en VVV-feesten, die van 1 t/m 16 augustus in de Achterhoek werden gehouden. Doel was de bevordering van het tandem-toerisme en het vreemdelingenverkeer in de regio. Deelnemers van verder weg konden zaterdag al fietsend de reis naar Doetinchem maken. Wie de grootste afstand had afgelegd kreeg een prijs. Een echtpaar uit Den Haag won - ze hadden de afstand bij heel regenachtig weer moeten afleggen. Op zondag waren er 54 deelnemende tandems die gezamenlijk een 85 km lange route door de Achterhoek reden. /9/

Doetinchemse tandem-propagandatocht: start van het middaggedeelte bij strandbad Groenendaal
met voorop een 8-zitter, fabricaat Adler (Gelderland in Woord en Beeld, 7 augustus 1936)

Er waren een aantal opvallende deelnemers bij. De meeste aandacht trok een 8-zitter met mannen in Gelderse boerendracht. Maar ook fietsfabrikant Empo uit Vorden gaf acte de présance met twee gewone tandems, een triplet en een quadruplet. De berijders van deze laatste hadden hoge hoeden met ieder een letter op, die samen de naam EMPO vormden. Ook na de tocht bleef Empo intensief propaganda voor de tandem maken. Er werd in de volgende weken een "propagandatocht door Nederland" georganiseerd wat erop neerkwam dat Empo-tandems, triplets en quadruplets door plaatsen als Hengelo, Arnhem of Deventer reden om de aandacht te trekken en plaatselijke Empo-agenten te bezoeken. In de Empo-folders van 1937 en 1938 werd daar uitgebreid aandacht aan besteed. De bijbehorende slogan was: "Heerlijk wordt uw tijd bekort, door frissche Empo tandem-sport." /10/

Empo-quadruplet tijdens de Doetinchemse tandemtocht (Empo-folder 1937)

Daarnaast werd er een Empo-tandemlied geschreven en het lukte Empo om dat lied in de revue "Daar knap je van op" te laten opnemen, die vanaf de zomer van 1936 in Amsterdam en andere plaatsen werd opgevoerd. Empo zette publicitair dus alle zeilen bij, maar men had ook recht van spreken: geen andere fabrikant had in zijn folders een zo brede keuze tandems staan, inclusief kindertandems en de genoemde 3- en 4-zitters.

Deelnemers aan de behendigheidswedstrijd tijdens de tandemdag van 9 augustus 1936 op vliegveld Waalhaven, allemaal op Gazelle-tandems (ANWB Toeristenkampioen, 15 augustus 1936)

     Een vergelijkbare insteek als de Doetinchemse tocht had de tandemdag die een week later op het vliegveld Waalhaven bij Rotterdam werd gehouden. Organisatoren waren de ANWB, de KLM en de NWU met medewerking van rijwielfabriek Gazelle. Ook hieraan ging en sterrit vooraf, en het doel van de dag was het bevorderen van het fietstoerisme op de tandem. Bij de sterrit waren prijzen te winnen voor wie de grootste afstand had afgelegd: een nieuwe tandem, vliegtickets en fietsaccessoires. Eenmaal op Waalhaven aangekomen konden de deelnemers meedoen aan een behendigheidswedstrijd op de tandem. Er was een parcours met hindernissen ingericht, zoals een wip, een hek dat men moest openen en sluiten, een glas water dat gepakt moest worden zonder te morsen en twee cirkels waarbinnen een 8 gereden moest worden.

     Met stralend zomerweer, 128 deelnemende tandems en heel veel publiek was het een geslaagde dag. Na dit succes werden door dezelfde organisatoren nog twee tandemdagen volgens dezelfde formule uitgeschreven, eerst op de luchthaven in Eelde (Groningen) en in september op Schiphol. Hier kwamen respectievelijk een kleine 50 en 150 tandems op af. Maar de organisatie was na de dag in Eelde niet onverdeeld gelukkig over de gang van zaken en besloot de opzet voor Schiphol aan te passen:

"De enorme afstanden welke door enkele deelnemers aan de grote stertochten als onderdeel van de tandemdagen te Waalhaven en te Eelde waren afgelegd (ongeveer 800 K.M.) en waardoor prestaties geleverd waren, welke het begrip toerisme in gevaar brengen, heeft de tandemdag-organisatie doen besluiten het reglement voor de tandemdag te Schiphol op 20 September a.s. zodanig samen te stellen dat het sportieve element niet meer verdrongen kan worden door jakkerprestaties. De te Schiphol te houden tandemdag bestaat uit het afleggen van een behendigheids-parcours."  /11/

Bij de sterritten naar Eelde en ook al naar Waalhaven hadden sommige deelnemers binnen twee dagen tussen 600 en 800 km gefietst om de 1e prijs te behalen. Maar de ANWB zag zichzelf als promotor van het fietstoerisme en niet van sportieve topprestaties. Dus concludeerde men aan het einde van het jaar: "Hoe enorm de populariteit van de tweefiets in enkele maanden is geworden, bleek ons ... tevens uit het enorme aantal deelnemers, dat zich opmaakte voor de stertochten naar onze vliegvelden, welke mede door den A.N.W.B. werden georganiseerd. Daar deze stertochten echter niet steeds aan het doel van den Bond, n.l. het bevorderen van het toerisme, beantwoordden, zal de A.N.W.B. het volgend jaar geen medewerking meer verleenen aan de stertochten in dezen vorm." /12/

     In de zomer van 1937 maakten de kranten nog maar van één grote tandemtocht met behendigheidswedstrijd en veel publiek melding. De tocht ging op pinkstermaandag van Groningen naar Zuidlaren en was door de VVV, de handelsvereniging Zuidlaren en fietsfabrikanten en -grossiers georganiseerd. De aandacht voor tandems verminderde daarna geleidelijk, maar ze bleven tot de oorlog volop voor uitjes in gebruik. Voor zo'n ƒ 2,- kon je bij een fietsenmaker in bijna elke plaats een tandem huren.

     Hoe de populariteit van de tandem zich ontwikkelde is ook goed terug te zien in de productiecijfers van de Nederlandse rijwielfabrieken (zie tabel 2, zelfbouwers niet inbegrepen). In 1936 oversteeg de onverwacht grote vraag naar tandems de aantallen die de fabrikanten konden leveren; ze zaten met tekorten aan speciale onderdelen voor tandems. /13/ In het aantal voor 1937 zit dus voor een deel nog een inhaalvraag. Daarna waren de rijwielverhuurders en particulieren grotendeels voorzien. Bij sommige fabrikanten verdween de tandem al voor de oorlog weer uit de prijscourant. Gazelle daarentegen ging er zelfs tot ver in de jaren 50 mee door.

Tabel 2: Productiecijfers voor tandems
(bron: CBS-cijfers, gepubliceerd in De Nederlandse Rijwielhandel, 8 april 1949, p. 81)

Begin jaren 50 was de tandem nog niet helemaal vergeten. Enkele fabrikanten cq. framebouwers fabriceerden nog beperkte aantallen, zoals Pon uit Amersfoort en rijwielfabriek De Wilde (merk Straaljager) uit Volendam. Misschien wel de meeste tandems bouwde in die tijd Eysink die op een trend van begin jaren 50 inspeelde: het monteren van hulpmotoren op fietsen. Eysink maakte twee modellen met een tamelijk korte wielbasis. Het was een goedkope manier van gemotoriseerd vervoer voor twee personen, tot midden jaren 50 de bromfietsen met duozit kwamen. Maar mensen kochten de tandems ook als traptandem. Dick Eysink ging met zijn tandems onder het merk Renata nog tot begin jaren 60 door.

De jaren 70: hernieuwde aandacht voor fietsen én tandems

Op de Tweewieler-RAI in februari 1966 presenteerde Gazelle ietwat verrassend een nieuwe tandem. De Gazelle-directie zag een groeiende belangstelling voor tandems en voor het fietstoerisme en verwachtte ook belangstelling van fietsverhuurders in recreatiegebieden. /14/ Met deze overtuiging stond men tamelijk alleen, en ook als aanbieder van tandems zat Gazelle in een nagenoeg solistische positie; alleen Simplex importeerde vanaf 1966 een Italiaanse vouwfiets die ook als vouwtandem geleverd kon worden, de Graziella.

     De uitvoering van de Gazelle-tandem was wel eigentijds. Het frame was licht geconstrueerd, met laterale buizen, en komt overeen met een van de twee Eysink-hulpmotortandems. Om de fiets goed te kunnen stallen was de wielbasis kort gehouden (1,63 m) en werden 26 x 1 3/8"-wielen toegepast. Met ca. 28 kg was deze sporttandem zeker tien kilo lichter dan de vooroorlogse exemplaren. Als optie was de Gazelle-tandem zelfs met Huret-4-versnellingsderailleur verkrijgbaar. De zithouding was wel rechtop - het was wederom geen fiets voor sportieve prestaties maar voor recreatie. De redactie van het vakblad F4 was in zijn bespreking lovend over de geslaagde combinatie van gering gewicht, stevigheid en goede rijeigenschappen. /15/

Gazelle-sporttandem (F4, 29 juli 1966)

Ondanks de matige verkopen bleef Gazelle de volgende jaren aan deze tandem vasthouden. En de directie zou gelijk krijgen. Vanaf 1972 zette een opleving in de aandacht voor de tandem in, zoals ook het stijgende aantal krantenartikelen over tandems op delpher.nl laat zien. Dat gebeurde eigenlijk in een veel breder kader - de fiets op zich kreeg vanaf dat moment steeds meer aandacht. Nadat de auto in de jaren daarvoor letterlijk en figuurlijk meer en meer ruimte had opgeëist begon vooral de idealistische, jonge generatie zich weer met fietsen bezig te houden. Zo ontstond aan de ene kant de eerste fietsnostalgiegolf met de terugkomst van de omafiets in een modernere, goedkopere uitvoering, en aan de andere kant de huidige Fietsersbond. Daarnaast gingen mensen in hun vrije tijd weer meer op de fiets, met name op de zogenaamde trimfiets, om gezamenlijk tochten te rijden.

     Tandems speelden hierin een niet te verwaarlozen rol. Zo bouwde een 19-jarige scheepsbouwstudent uit Sliedrecht een 12-persoons-tandem om daarmee in de zomer van 1972 samen met vrienden binnen Nederland op vakantie te gaan en tegelijkertijd actie te voeren voor het Koningin Wilhelmina Fonds.

De reuzetandem uit Grootegast (Leeuwarder Courant, 4 augustus 1972)

Nog een stap verder ging een groep fietsers uit Grootegast in Groningen. Ze lasten een tien meter lange 15-persoons-tandem met motorwielen in elkaar en reden daarmee in augustus 1972 in twee dagen rond het IJsselmeer, om op deze wijze geld voor een stichting voor gehandicapte kinderen op te halen. En daar bleef het niet bij. In het vervolg werden verschillende evenementen zoals plaatselijke feestweken met de "reuzetandem" opgeluisterd om nog meer geld bij elkaar te fietsen.

     In de volgende winter bedachten de Grootegasters iets nieuws: ze bouwden de tandem om tot waterfiets en maakten tussen 1973 en 1979 verschillende spectaculaire tochten, waarmee onder de naam Pedaloteam tienduizenden guldens voor onder andere Unicef opgehaald werden. Het begon met een tocht van Holwerd over het Wad naar Ameland, gevolgd door een overtocht van Calais naar Dover wat pas bij de derde aanloop lukte, en eindigde met een tocht langs de hele Nederlandse Noordzeekust waarbij omwille van de tijd deels een buitenboordmotor ingezet werd. /16/

     Er werden tandems zelf gebouwd, er werd op de tandem getrouwd en de tandem werd bezongen: de Haagse popband Smyle had in 1973 met "The Tandem" een hit en nam er zelfs een clip voor op in het Batavus fietsmuseum in Oudeschoot. De unieke beelden zijn op YouTube te bekijken.

     De grote fietsfabrikanten - Gazelle uitgezonderd - bleven ondanks de groeiende vraag aanvankelijk afwachtend. De verkoop van tandems werd met name door fietsimporteurs en kleinere fabrikanten opgepakt. Gébré uit Zeist begon in 1973 tandems te bouwen, en Burco, Empo, Joco en Pon (merk Burgers) importeerden tandems uit Italië en Frankrijk. In 1974 kwam rijwielfabriek De Wilde (merk Veeno) met een eigen model erbij. Al deze modellen waren lichter gebouwd dan de tandems van een generatie eerder, en veel hadden onder invloed van de vouw- en gezinsfietsmode kleine wielen om stallingsruimte te besparen.

Poster van de Utrechtse tandemtocht van 7 mei 1978 (verzameling H. Kuner)

Utrechtse tandemtochten

Met de groeiende populariteit van de fiets ontstond midden jaren 70 ook het idee om met blinden en slechtzienden in groepsverband fietstochten op tandems te houden. Fietsvereniging Unitas in Assen organiseerde vanaf 1976 jaarlijks een tandem-toertocht door Drenthe voor blinden en slechtzienden als bijrijder, waar tussen de 100 en 200 tandems uit heel Nederland en later ook deels van over de grens aan deelnamen. Andere plaatsen volgden het Asser voorbeeld. /17/

     Groter in omvang en minder expliciet voor blinden en licht gehandicapten bedoeld waren de Utrechtse tandemtochten, al speelde dat aspect wel degelijk een belangrijke rol. Het begon allemaal in 1975. Gijs van Breemen, journalist bij het UN (Utrechts Nieuwsblad), had toen een vaste rubriek met de naam "tweewielig wegwijs" in de krant waarin hij nieuwtjes en feiten omtrent de fiets besprak. Daarvoor kwam hij ook regelmatig bij verschillende Utrechtse fietsenmakers voor een praatje in de werkplaats. Zo ontstond het idee van een grote tandemtocht voor mensen met en zonder een beperking. Behalve een gezellige dag te hebben was het ook de bedoeling om ermee geld bij elkaar te brengen waarmee tandems voor gehandicapteninstellingen gekocht konden worden.

     Een handvol Utrechtse fietsenmakers en Gijs van Breemen gingen als Stichting Utrechtse Tandem Tocht aan de slag. Het Utrechts Nieuwsblad zorgde via krantenartikelen en sponsoring van posters voor de publiciteit. Er werd een bewegwijzerde route uitgezet, een routeboekje aan de deelnemers verstrekt en voor sponsoring en ondersteuning gezorgd. Aan alle fietshandelaren uit Utrecht werd een vrijwillige financiële bijdrage gevraagd, maar ook grossiers en bedrijven buiten de tweewielerbranche hielpen mee. Daarnaast betaalden de deelnemers inschrijfgeld. Met deze vaste formule werd van 1975 tot 1982 jaarlijks een tocht georganiseerd én geld voor een goed doel ingezameld. De eerste keer deden er nog maar 60 tandems en drie- of meerzitters mee, in de jaren daarna schommelde het aantal tussen 250 en bijna 400.

Slecht weer maar opperbeste stemming tijdens de Utrechtse tandemtocht van 1977
(foto: Utrechts Nieuwsblad, afgedrukt in Tweewieler, mei 1977)

Bestuursleden van de Stichting Utrechtse Tandem Tocht voor de laatste editie: Joop van de Bilt, Co van Beek, Theo Kraaimaat en Jielis de Groot (Utrechts Nieuwsblad, 22 april 1982)

Deze grote aantallen vergden een degelijke organisatie. Gemeente- en rijkspolitie begeleidden de tocht met motoragenten, Gazelle stelde twee servicewagens voor reparaties onderweg beschikbaar, een servicewagen van Vredestein plakte de nodige banden, een geluidswagen van Motobécane verschafte vooral bij de start alle aanwijzingen en inlichtingen, een "bezemwagen" van het Utrechts Nieuwsblad was erbij, net als het Rode Kruis voor eerste hulp en als extra begeleiding van de gehandicapte deelnemers.

     De deelnemers aan deze tochten van 40 à 50 kilometer kwamen op een gegeven moment uit bijna het hele land. Lang niet iedereen had een eigen tandem. 1976 zorgden de organisatoren nog voor huurtandems die door Gazelle en Union beschikbaar gesteld werden, in de jaren daarna moesten de deelnemers het vooral zelf regelen. Wel gaven de organisatoren verhuuradressen door, tot er landelijk bijna niets meer te vinden was. Het feit dat Sparta (1979) en Gazelle (1980, opvolgmodel van de tandem uit 1966) met nieuwe tandems op de markt kwamen zal hier niet helemaal los van staan. Het prototype van de Gazelle reed bij de tandemtocht van 1980 mee.

     In 1983 werd geen tocht meer georganiseerd, de Stichting Utrechtse Tandem Tocht had zich opgeheven. Het evenement kampte met terugloop en was "uitgeput", zoals het Utrechts Nieuwsblad in maart 1983 schreef. Onvrede over gevallen waarbij sommige tweewielerhandelaren het eigen zakelijk belang niet meer van het evenement wisten te scheiden is een andere verklaring, die een van de bestuurders van de stichting gaf. /18/ en /19/

     Hoe dan ook, de grote gezamenlijke tochten waren voorbij. Sindsdien genieten tandems een beperkte maar blijvende populariteit, vooral als sportieve reistandem voor langere vakantietochten en als huurtandem in recreatiegebieden zoals de Waddeneilanden. Terugkijkend op de geschiedenis van de tandem stond in de periodes dat tandems in de mode waren, in Nederland altijd de gezelligheid en het fietsen in groepsverband boven het sportieve aspect. En dat kenmerkt Nederland als fietsland - ook los van het tandemrijden - al sinds meer dan 100 jaar.

Met dank aan Sjoerd ter Burg en Maarten Waarlé.

(foto: Koot Nieuws, 15 juli 1956)