Tesor-balhoofdplaatje
(foto: Lex Rutgers)

Het kampioenselftal van Go-Ahead van 1917 met op de achtergrond de spoorbrug bij Deventer. Staand helemaal
rechts achter: bestuurslid Moos Polak (archief DVV Go-Ahead)

Polak bleef na zijn tijd als actieve speler nauw met de Deventer voetbalclub verbonden. Dat blijkt ook uit het jubileumnummer van het cluborgaan Go-Ahead Revue van 2 december 1927 ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van Go-Ahead. Het blad wijdde een hele pagina aan Polak:

Deze jubileum-uitgave zou werkelijk onvolledig zijn, indien daarin het portret van den heer M.J. Polak, één van de meest sympathieke leden, die Go-Ahead heeft geteld, ontbrak. Hij is momenteel het oudste lid onzer vereeniging. ... Nooit zullen de ouderen vergeten, hoe wij op nieuwjaarsdag bij zijn moeder gingen dineeren. Hij zelf was toen reeds koopman, had een klein handeltje en was gezien bij z'n clientèle. Later breidde zijn zaak zich uit en kreeg hij een rijwielhandel en -reparatie-inrichting aan de Kleine Overstraat. Hier heeft hij heel wat jongens een gezellig onderdak geboden. Indien het slecht weer was, werd er in zijn werkplaats vergaderd: daar werd heel wat besloten!      Moos was ten allen tijde een joviale figuur en hij is dit, ondanks zijn maatschappelijken vooruitgang, voortdurend gebleven. ...Vele jaren maakte hij deel uit van het bestuur. Ook behoorde hij langen tijd tot onze beste spelers, hetgeen voldoende blijkt uit het feit, dat hij heeft meegeholpen om Go-Ahead in de eerste klasse te brengen. /2/

	Moos Polak (Go-Ahead Revue, 2 december 1927)
	Oudste advertentie van Moos Polak (Deventer Dagblad, 3 februari 1912)

Deze lofprijzing geeft een inkijk in de eerste stappen die Polak als rijwielhandelaar zette. Hij was in 1906 in het rijwielvak begonnen en op 3 februari 1912 opende hij zijn eerste eigen zaak in een winkelpand aan de Nieuwstraat 78 in Deventer. Hier verkocht hij uit Engeland en Duitsland geïmporteerde fietsen. Ook was hij agent voor de Cito-fietsenfabriek in Keulen. Daarnaast kocht Polak volgens de overlevering in de begintijd fietsen van een schroothandelaar en stelde uit de bruikbare onderdelen "nieuwe" fietsen samen. /1/ Al na een jaar verhuisde hij naar de Kleine Overstraat 49, een winkel midden in het centrum van Deventer. In de talrijke advertenties die Polak in de eerste jaren in het Deventer Dagblad plaatste noemde hij soms wel een door hem aangeboden fietsmerk (WKC, Hima), maar vaak was het alleen de lage prijs die de lezer moest overtuigen. Na 1916 worden zijn advertenties ineens schaars.

     Midden jaren 20 deden zich bij Moos Polak twee belangrijke veranderingen voor. De eerste was zakelijk: Polak maakte 1925 de overstap van rijwielhandelaar naar rijwielgrossier. Omdat hij daarvoor ruimte tekort kwam kocht hij in augustus 1925 het pakhuis aan de Smedenstraat 157 in Deventer dat aan de rand van de oude stad ligt. De winkel aan de Kleine Overstraat werd uiteindelijk opgegeven en door fietsenmaker J. Westervoorde voortgezet. Polak plaatste advertenties waarin hij wielenmakers en leerlingen in het rijwielvak zocht. Over metaalbewerkers, framebouwers of het moffelen van fietsen is niets te vinden. Polak was kennelijk een typische zelfmonterende grossier die een handvol personeelsleden in dienst had en naast de handel in talloze onderdelen op beperkte schaal frames inkocht om daarmee fietsen onder eigen merk af te monteren.

     Hij voerde twee eigen merken: MJP en Tesor. MJP was afgeleid van Polak's initialen. De verklaring voor de naam Tesor hangt samen met de tweede verandering in het leven van Moos Polak midden jaren 20. Hij kreeg 1925 samen met zijn vrouw Roos, met wie hij al elf jaar getrouwd was, een dochter die Rosette werd genoemd. Ze was hun enige kind. Tesor is de naam van Polak's dochter achterstevoren geschreven.

Briefhoofd van Polak die in januari 1926 al als grossier optrad, toen nog wel gevestigd aan de Kleine Overstraat
(collectie Stadsarchief Deventer)

Voor Deventer trad Polak's opvolger aan de Kleine Overstraat, J. Westervoorde, als verkoper van de Tesor-fietsen op. Maar Polak leverde dit merk ook buiten de regio, zoals advertenties van fietsenmakers van Limburg tot Friesland laten zien.

     In 1933 haalde Moos Polak een geslaagde publiciteitsstunt uit en toonde hij tegelijkertijd zijn nauwe verbondenheid met Go-Ahead. Aanleiding hiervoor was het vierde landskampioenschap dat de voetbalclub toen vierde. Op 18 juni 1933 versloegen de Deventenaren in de laatste kampioenswedstijd PSV met 3-0. Doordat concurrent Feijenoord op dezelfde dag niet verder kwam dan een gelijkspel tegen Stormvogels uit IJmuiden was de titel voor Go-Ahead een feit en kon Deventer feest vieren. De menigte begon het Go-Ahead-lied te zingen en even later overhandigde Moos Polak elke speler een nieuwe Tesor-fiets. Erevoorzitter Simon Frankfort, tevens een zwager van Polak, schonk bij elke fiets nog een belastingplaatje. De voetballers reden vervolgens op hun fietsen (en op blote voeten!) een ereronde op het veld, onder groot applaus van de toeschouwers. /3/

Het kampioenselftal na de beslissende wedstrijd met de geschonken fietsen, uitgerust met terugtraprem
(Graafschap-bode, 21 juni 1933)

Ererondje op blote voeten met een bord met de tekst: "De kampioenen van Nederland
berijden alleen Tesor-rijwielen, fabrikant M.J. Polak" (archief DVV Go-Ahead)

Tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog zette Polak zijn fietsgrossierderij op gewone voet voort. De Duitse bezetting maakte een einde aan deze rustige periode: Moos Polak en zijn gezin waren Joods. De ontmanteling van het bedrijf begon met het inzetten van een bewindvoerder in juli 1942, Heinrich Baumeister, een Duitser die met een Nederlandse getrouwd was en sinds begin jaren 30 in Deventer woonde. Moos Polak werd met vrouw en dochter gedeporteerd. Alle drie werden eind augustus/begin september 1943 in Auschwitz om het leven gebracht. /4/.

Jaren 30 reclameplaat voor Tesor-fietsverlichting, geïmporteerd van Melas in Duitsland (verzameling Jan van der Heijden)

     Baumeister was geen nazi maar werd wel in 1943 opgeroepen voor de Wehrmacht, kwam bij de Feldgendarmerie in Utrecht terecht en werd op 13 februari 1944 tijdens een razzia in Benschop door een verzetsman doodgeschoten. /5/ Zijn opvolger als bewindvoerder van de grossierderij Tesor werd in december 1943 Carl Ortmann. Deze Ortmann was ook bewindvoerder van de fietsfabrikanten Maxwell (Amsterdam) en Magneet (Weesp). Ortmann verkocht Tesor in mei 1944 aan Johann Lehmkuhl, een grote zelfmonterende fietsgrossier uit het Duitse Oldenburg.

     Lehmkuhl speelde tijdens de oorlog een dubieuze rol. Hij had diverse Joodse fietsfabrieken en -grossierderijen in handen gekregen, vooral in Amsterdam. De prijs voor een voormalig Joods bedrijf lag meestal duidelijk onder de reële waarde. Voor zijn Nederlandse activiteiten hield Lehmkuhl kantoor op het adres van Maxwell aan de O.Z. Voorburgwal 131. /6/ De handel in fietsonderdelen en in fietsen onder zijn eigen merk Lehmkuhl in de periode 1943 tot 1945 moet gezien de onderdelenschaarste van toen lucratief geweest zijn. De fietsgrossier Lehmkuhl bestaat tegenwoordig nog steeds en levert fietsen onder eigen merken in heel Noord-Duitsland, met een specialisatie in klassieke Nederlandse toerfietsmodellen.

     Na de bevrijding 1945 werd voor Tesor, dat als vijandelijk vermogen werd beschouwd, door het Militair Gezag een bewindvoerder en een bestuurder aangesteld. In augustus 1945 werd in Den Haag het Nederlands Beheersinstituut (NBI) opgericht dat als taak had vijandelijke vermogens en vermogens van personen die in de oorlog waren verdwenen, op de sporen, te beheren en weer bij de juiste eigenaar te brengen dan wel te verkopen (rechtsherstel). Ook Tesor viel onder het NBI. Al op 8 december 1945 werd de in augustus aangestelde bestuurder vervangen door Izaac de Leeuwe die het bedrijf uiteindelijk over zou nemen. De Leeuwe was een firmant van de eveneens Joodse rijwielgrossier Velleman & Co. uit Enschede. Deze firma werd 1925 opgericht en bezat naast de grossierderij meerdere fietsenwinkels onder de naam Magazijn Sport in Enschede, Hengelo en Deventer.

     Izaac de Leeuwe was de broer van Louis de Leeuwe, de "Co." van Velleman & Co. Hij runde de winkel in Deventer aan de Lange Bisschopstraat 70 die sinds 1926 bestond. Onder de dreiging van het nazisme was Izaac de Leeuwe vlak voor de Duitse inval in mei 1940 naar de Verenigde Staten gevlucht en in 1945 teruggekeerd. /7/

     Tot 1 januari 1952 bleef de fietsgrossierderij van Polak onder het bewind van het NBI met De Leeuwe als bestuurder, pas toen waren alle zaken opgehelderd en geregeld en gingen het bedrijf en de rechten op de namen M.J. Polak en Tesor formeel over op de firma Jac. Velleman & Co. Als "deelgenoot in de boedel" van Moos Polak tekende hiervoor Hartog Frankfort, de zoon van Polak's zwager Simon Frankfort die de oorlog in tegenstelling tot zijn zoon ook niet had overleefd. De nieuwe directeur De Leeuwe hanteerde de bedrijfsnaam "fa. M.J. Polak / Tesor Cycle Co.".

Boven: briefhoofd zoals M.J. Polak dat in de jaren 30 gebruikte.
Onder: nieuw briefhoofd van de Tesor Cycle Co., gebruikt vanaf 1949
(scans: Theo de Kogel)

Over de MJP- en Tesor-fietsen die voor en na de oorlog werden gemaakt is niet veel bekend - er zijn geen bewaard gebleven folders bekend, geen MJP-fietsen en maar zeer weinig Tesor-fietsen. Het weinige resterende materiaal geeft wel aan dat onder de naam Tesor meer gemaakt is dan alleen maar een handvol standaardmodellen. Zo is er een - waarschijnlijk vooroorlogse - Tesor-toerfiets met dameskruisframe. Ook een damestoerfiets met parallelframe werd onder de naam Tesor aangeboden, een typisch model van begin jaren 50. Uit dezelfde tijd dateert de Tesor-hulpmotorfiets met Victoria-hulpmotor. Er mag van uit gegaan worden dat van al deze modellen alleen de assemblage in de Smedenstraat in Deventer gedaan werd.

     Minstens zo belangrijk als de fietsenverkoop was de grossierderij in fietsonderdelen. Onder de leiding van De Leeuwe werd weer een zaak met landelijke reikwijdte opgebouwd. Hij stond zelfs op de RAI-tweewielertentoonstelling van 1953 in Amsterdam en exposeerde daar, zoals een journalist toen schreef, "een zeer uitgebreid sortiment accessoires en onderdelen, welke op een zeer aantrekkelijke wijze waren gerangschikt. Het rijwiel, dat onder de naam 'Tesor' in de handel wordt gebracht was geëxposeerd in 10 modellen, o.a. Engels sportmodel uitgerust met de typisch Engelse voorvork. Toen wij onze verwondering uitspraken over de grote verscheidenheid van artikelen bleek aan de hand van de prijzenboeken van deze firma dat het tentoongestelde nog slechts een klein gedeelte omvatte van de gehele sortering welke door haar wordt gevoerd." /8/

Achterspatbordplaatje "rijwielfabriek Tesor", ca. 1950 (foto: marktplaats.nl)

     Op de volgende RAI-tentoonstelling in 1955 was Tesor niet meer aanwezig en ook verder loopt het spoor midden jaren 50 dood. Uit een Tesor-vouwblad uit die tijd is alleen nog op te maken dat het adres toen was veranderd in Smedenstraat 80. Izaac de Leeuwe ging in de jaren 50 over op de antiekhandel en overleed in 1960 op 52-jarige leeftijd. /7/

Bronnen:

/1/     Persoonlijke mededeling Lex Rutgers
/2/     Go-Ahead Revue, 2-12-1927
/3/     Deventer Dagblad, 19-6-1933
/4/     www.joodsmonument.nl
/5/     Bram de Graaf - "Het verraad van Benschop", 2005
/6/     Kamer van koophandel-dossier 2411, M.J. Polak (Historisch Centrum Overijssel, Zwolle) en
         diverse krantenberichten op www.delpher.nl, o.a. Nederlandse Staatscourant van 12-1-1949
         en 9-2-1949)
/7/     Frank van Zuijlen - "Magazijn Sport", 'n Sliepsteen, nr. 81/2005
/8/     Vakblad Rijwiel-Kleinbedrijf, februari 1953, p. 14

Met dank aan Herman Starink (archivaris DVV Go-Ahead), Lex Rutgers (Etty Hillesum Centrum), Aad Streng en Theo de Kogel.