Kunststof

Het transparante deel van de windschermen moest De Woerd inkopen omdat men nog niet over spuitgietmachines beschikte. Daar kwam eind jaren 60 verandering in. Kunststof was in de industrie een belangrijk materiaal geworden en Willemine Looijen-van der Woerd besloot om hierop in te zetten - een cruciale stap in de ontwikkeling van het bedrijf. Het begon met een sportfiets-jasbeschermer die geheel van kunststof was, inclusief de bevestigingsklemmetjes waarop octrooi verkregen was. Deze verscheen in december 1968 onder de naam Pavo, afgeleid van het Latijnse woord voor pauw. De associatie met een pauw was mooi in het speciale logo verwerkt dat daarvoor ontworpen was (zie de advertentie hieronder). Het werd geen groot succes en zo ging De Woerd na een paar jaar over op de bekende transparante kunststof-jasbeschermers met aluminiumrand. Tegenwoordig (anno 2019) verkoopt fietsgroothandel Cortina weer jasbeschermers in diverse kleuren onder de naam 'Cort Dressguard Miami' die sterk op de Pavo lijken.

Advertentie bij de introductie van de Pavo-jasbeschermer met eigen Pavo-logo (F4, 24 december 1968)

De tweede toepassing van kunststof die directeur Looijen-van der Woerd bedacht was het Lommertje - geen fietsonderdeel maar een opvouwbaar, halfdoorlatend scherm dat op de vensterbank vóór de kamerplanten gezet kon worden om deze voor te fel zonlicht te beschermen. Er was wel vraag naar maar De Woerd had eigenlijk geen geschikt verkoopapparaat hiervoor. En hoewel er octrooi op aangevraagd was duurde het niet lang of het werd vanuit het buitenland goedkoop nagemaakt.

     Op 30 november 1969 vroeg Looijen-van der Woerd octrooi aan op een kettingkast geheel van kunststof. Deze bestond uit een boven- en een onderhelft. Qua vorm had deze kettingkast veel weg van de aloude metalen oliebadkettingkast, maar wel met een aantal belangrijke voordelen: hij was lichter, bij reparaties veel gemakkelijker te openen en hij kon zelfs moeiteloos geheel afgenomen worden. Bovendien was de kunststof-kettingkast goedkoop te produceren. Maar zo ver was het nog niet: de introductie liet nog ruim zes jaar(!) op zich wachten. Het marktrijp maken van de uitvinding had namelijk nog wat voeten in de aarde. Hanneke Looijen, de dochter en opvolgster van Willemine Looijen-van der Woerd, hierover: "Problemen waren onder andere het recht houden van de kettingkast, het voldoen aan de vereiste maatvoeringen en het uit de matrijs kunnen halen van de kunststofdelen. Dankzij externe technische ondersteuning en het inzicht van het hoofd van onze technische dienst Wim Gerritse is het uiteindelijk gelukt. Wim Gerritse en mijn moeder hebben samen aan de basis gestaan van deze eerste kunststof kettingkast." /8/

     Een moeilijkheid was dat de kettingkast niet zoals lakdoek op maat geknipt kon worden. Er werden uiteindelijk twee standaardmaten voor 26"- en 28"-sportfietsen geproduceerd, beide zowel in een uitvoering voor eerste montage (met een stalen bevestigingsschijf die tussen bracket en trapascup geklemd werd) en voor tweede montage (waarbij de bevestigingsklem over de bracket geschoven werd).

Detail uit een advertentie bij de introductie van de kunststof-kettingkast van De Woerd
(Tweewieler, 13 februari 1976)

Hoewel het gebruik van kunststof voor kettingkasten bij sommige fietsfabrikanten aanvankelijk op scepsis stuitte werd dit type uiteindelijk de standaard voor stadsfietsen en zijn lakdoek-kettingkasten tegenwoordig nog alleen maar op nostalgiemodellen te vinden. In het vervolg kwam De Woerd ook met uit kunststof vervaardigde kettingranden voor derailleurfietsen en half open kettingschermen voor kinderfietsen en de vervangingsmarkt.

Personeel

De omvorming tot een kunststofverwerkend bedrijf legde De Woerd geen windeieren. Terwijl in de beginjaren zo'n 200 kettingkasten per week geproduceerd werden waren dat bij het 60-jarig bestaan in 1979 10.000. Met de jasbeschermers, kettingschermen en windschermen erbij kwam het totaal op ongeveer één miljoen artikelen per jaar. Overigens liep de vraag naar kettingkasten voor de vervangingsmarkt in Nederland in de jaren 70 terug. Met andere woorden: er werd minder vaak bij een fietsreparatie een nieuwe kettingkast gemonteerd.

Willemine Looijen-van der Woerd (Tweewieler, november 1979)

     Voor de spuitgietmachines en de bijbehorende gereedschapsmakerij was meer ruimte nodig. Dus werd in 1979 een nieuwe, 2.400 m2 grote bedrijfshal in gebruik genomen waarmee de totale bedrijfsoppervlakte op 4.400 m2 kwam. Ook de personeelsbezetting bereikte in de jaren rond die tijd de hoogste stand met tussen 70 en 90 mensen (exacte cijfers zijn niet bekend) waarvan zo'n 30 gastarbeiders. De omschakeling op kunststof had hier echter geen verhogende invloed op, eerder in tegendeel. De fabricage van doeken kettingkasten - tot midden jaren 60 overigens nog gemaakt van lijnoliedoek en daarna van zeildoek met een pvc-laag - was veel bewerkelijker geweest dan die van kettingkasten uit kunststof.

     De verstandhouding tussen directie en personeel was goed. Willemine Looijen-van der Woerd streefde net als haar moeder naar een hechte band met "de jongens" zoals ze de medewerkers noemde en zocht het contact door veel op de werkvloer te zijn. Ze herinnerde zich in 1979: "Bij ons 25-jarig huwelijk boden de jongens mijn man en mij een 15-daagse reis naar Israël aan. Onze kantoormensen hadden in het geheim al mijn afspraken voor die periode geannuleerd. Als ik daaraan terugdenk, krijg ik tranen in mijn ogen." /2/

     Veel personeelsleden bleven het bedrijf decennialang trouw, meerdere van hen konden hun 40-jarig jubileum bij De Woerd vieren. De eerste daarvan was in 1959 bedrijfsleider Hendrik Vaarkamp, die toen door de burgemeester van Barneveld een eremedaille in goud verbonden aan de Orde van Oranje-Nassau op de borst gespeld kreeg. Op dat moment waren al 8.250.925 kettingkasten door zijn handen gegaan, zo had de directie berekend. Maar dat was voor Vaarkamp nog lang niet het einde. Bij het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd ging hij gewoon door, de directrice zou hem anders moeten ontslaan, zo merkte hij op. Pas in 1979 toen hij al wel wat uren geminderd had, hield hij het op 83-jarige leeftijd na 60 jaar bij De Woerd voor gezien.

In de jaren 80 begon het werk terug te lopen en kwam het tot gedwongen ontslagen. Daarmee kreeg ook Hanneke Looijen te maken toen zij in 1986 als 'de derde generatie' in het bedrijf kwam. Uit een verantwoordelijkheidsgevoel tegenover de medewerkers werd geprobeerd de mogelijkheid van een eventuele terugkeer open te houden of hen elders in de omgeving bij bedrijven te plaatsen.

     Looijen had aan de hts technische bedrijfskunde gestudeerd, dit in tegenstelling tot haar moeder en grootmoeder die het bedrijf zonder een specifieke opleiding groot hadden gemaakt. In 1989 nam Looijen de leiding over. Haar moeder bleef na haar pensionering actief voor de Woerd en hield zich vooral met octrooien en modellen- en merkenbescherming bezig.

     Uit de periode eind jaren vijftig tot eind jaren negentig zijn er twintig octrooien van De Woerd die op naam van Willemine Looijen-van der Woerd staan. Naar eigen zeggen waren zo'n acht van deze ideeën daadwerkelijk van haar en liet ze deze door de technische mensen in het bedrijf verder uitwerken /5/. Haar belangrijkste uitvinding was ongetwijfeld de kunststof-kettingkast.

Postzegel uit 2010 met de eerste kunststof-kettingkast als onderwerp. De daarin verwerkte foto stamt uit een ongedateerde Gazelle-folder van ca. 1972. Te zien is een Gazelle Sport R met stalen kettingkast(!)

     In 2010 organiseerde het Nederlands Octrooicentrum ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de Rijksoctrooiwet een reizende tentoonstelling over Nederlandse octrooien. Daarin was ook de kunststof-kettingkast opgenomen en de 87-jarige Willemine Looijen-van der Woerd viel de eer te beurt om de tentoonstelling in Delft te openen. TNT Post gaf voor dezelfde gelegenheid een postzegelvel uit met tien Nederlandse uitvindingen waaronder de kunststof-kettingkast.

     Toen het vakblad Tweewieler in 1979 tegenover Looijen-van der Woerd het thema vrouwelijke directeur ter sprake bracht antwoordde zij: "De branche weet inmiddels wel dat er bij De Woerd een vrouw aan het hoofd staat. Dat geeft geen speciale moeilijkheden. In het begin kwam het nog wel eens voor dat afnemers en leveranciers op beurzen aarzelden technische details met mij te bespreken, maar als ik dan liet blijken ook op dat gebied 'mijn mannetje te staan' stond niets meer een goed zakengesprek in de weg. Dat neemt niet weg, dat je als vrouwelijke ondernemer voor een dubbele taak staat en maar weinig tijd overhoudt voor een privé-leven." /2/

De laatste 30 jaar

Aan deze dubbele belasting door werk en gezin was later ook haar dochter Hanneke Looijen onderworpen. Dat juist zij het stokje van haar moeder overnam kwam omdat zij het wel zag zitten om in het bedrijf te gaan terwijl haar oudere broer geen interesse had. Toen ze in 1986 direct na haar hts-studie bij De Woerd kwam werken, zo legt ze uit, was de afspraak dat ze het bedrijf alleen zou overnemen als ze ook daadwerkelijk voor deze taak geschikt en enthousiast zou blijken. "Tenslotte zijn alle medewerkers én hun gezinnen financieel afhankelijk van een bedrijf en daar moet je verantwoord mee omgaan." Dat bleek goed te zitten. "In de eerste jaren merkte ik dat ik productontwikkeling en het werken met kunststoffen erg leuk vond. In samenwerking met designbureaus zoals Flex Development uit Delft en Peter van der Veer hebben we vele mooie producten in de markt gezet, waaronder de Chain Disc die een gat in de (mountainbike)markt was eind jaren 80 én voor De Woerd een mooie omzetbasis voor de toen noodzakelijk groei van de organisatie. Wim Gerritse was in die jaren mijn technische steun en toeverlaat, zelfs tot ná zijn pensionering."

     De export speelde voor De Woerd tot de jaren 70 nauwelijks een rol. Gesloten kettingkasten werden buiten Nederland niet veel gevraagd. Maar met de halfopen kunststof kettingschermen begon de verkoop naar het Europese buitenland op gang te komen: van 10 % van de totale omzet eind jaren 70 tot uiteindelijk rond de 50 %.

Hanneke Looijen met de Butterfly-jasbeschermer (productbeschrijvingen Gelderse Vormgevingsprijs 1995)

In 1995 bracht De Woerd in samenwerking met Flex Development de Butterfly op de markt, een jasbeschermer van kunststof, bestaande uit twee identieke, verdraaibare delen. Hij was eenvoudig te produceren, mooi vormgegeven en vooral praktisch: door de twee helften iets te verdraaien paste hij zowel op 26"- als op 28"-fietsen en bovendien kon zo ruimte gemaakt worden voor een eventueel ringslot en/of velgrem. Van de gewone jasbeschermer met aluminiumframe was een groot aantal uitvoeringen nodig om deze verschillen op te vangen. De Woerd en Flex Development ontvingen voor de Butterfly de 1e prijs "Best of Category" van de G.I.O.-jury (Goed Industrieel Ontwerp). De Butterfly verkocht goed maar kon de traditionele jasbeschermer nooit echt verdringen.

     Ook in de jaren daarna bleef De Woerd innoveren en zijn producten regelmatig vernieuwen. Tegelijkertijd bleef men ook trouw aan de eigen afkomst: er werden nog steeds lakdoek-kettingkasten gemaakt en klanten konden zelfs een oude kettingkastbeugel naar de lakdoekafdeling opsturen om hem opnieuw te laten bekleden. Dat gebeurde vooral met kettingkasten in extra grote maten zoals tandemkettingkasten. Het was niet winstgevend maar een tegemoetkoming aan de klanten. /8/

     Eind 2007 besloot Hanneke Looijen om het bedrijf aan slotenfabrikant Axa Stenman in Veenendaal te verkopen: "Het bedrijf draaide toen heel goed en we stonden bekend als zeer innovatief op ons gebied. Maar de markt was aan het veranderen en de druk op productinnovaties en nieuwe designs werd steeds groter. De Woerd had zulke mooie maar grote innovatieve ideeën op de plank liggen dat een krachtenbundeling gewenst was. Want deze ideeën betekenden grotere investeringen met grotere risico's voor een relatief klein bedrijf als De Woerd." Daarnaast wilde ze meer tijd voor haar gezin hebben zolang de kinderen nog niet volwassen waren. "Om eerlijk te zijn heb ik nooit spijt gehad van deze grote stap. Uiteraard is overleg met mijn moeder daaraan voorafgegaan."

     Zo kwamen de 38 medewerkers die De Woerd toen nog telde in handen van een nieuwe baas. Ruim een jaar later, in maart 2009, maakte Axa bekend dat de eigen activiteiten in Veenendaal gecentraliseerd werden, de De Woerd-fabriek in Barneveld werd gesloten.

     100 jaar na de oprichting van De Woerd is Axa met de Axa/De Woerd-kettingkasten een van de twee overgebleven fabrikanten van kettingkasten (naast Hesling) en de enige die nog lakdoek-kettingkasten maakt.

Vijf logo's van De Woerd in chronologische volgorde. Het laatste werd vanaf 1973 gebruikt toen "De Woerd AZ
Kettingkastenfabriek NV" veranderde in "De Woerd BV".

Met dank aan Hanneke Looijen en het Gemeentearchief Barneveld.